خاکورزی چیست؟ مفهوم، تاثیرات و اهداف خاکورزی
در دنیای امروز، کشاورزی به عنوان یکی از صنایع حیاتی و اساسی در تأمین غذا و توسعه اقتصادی بازی مهمی را ایفا می‌کند. همچنین، با توجه به روند رشد جمعیت جهانی، نیازمندی‌های مرتبط با کشاورزی بهبود یافته و نیاز به روش‌های پیشرفته‌تر و پایدارتر در این حوزه احساس می‌شود. یکی از این روش‌های پیشرفته در کشاورزی، خاکورزی است که در این مقاله از مجله علمی و صنعتی یاب چی به معرفی و بررسی آن خواهیم پرداخت.
مفهوم خاکورزی
خاکورزی یا خاک‌محوری، رویکردی است در کشاورزی که بر اساس حفظ و بهبود سلامت خاک، بهره‌وری بالا، کاهش وقوع آلودگی‌ها و افزایش پایداری محصول را هدف قرار می‌دهد. این رویکرد بر این اصل تمرکز دارد که خاک به‌عنوان یک سیستم زنده باید با توجه به نیازهای آبی، مواد غذایی و زیستی محصولات کشاورزی، بهینه‌سازی شود.
خاکورزی به عملیاتی اشاره دارد که برای آماده سازی خاک کشاورزی به منظور رشد گیاهان انجام می‌شود.
تاریخچه خاکورزی
اقدامات خاکورزی از زمان‌هایی پیش از تاریخ نگارش اولین سند انسانی آغاز شده است. در آن زمان، ابزارهای دستی ساده مانند ابزارهای چوبی، استخوانی و سنگی برای خرد کردن و حفر خاک استفاده می‌شد. این ابزارها برای از بین بردن پوشش گیاهان بومی، ایجاد ورودی‌ها در خاک برای کاشت بذر و گیاهان، و کاهش رقابت بین گیاهان بومی و علف‌های هرز که در محصولات زراعی رشد می‌کردند، به کار می‌رفتند.
پیشرفت بعدی در فرآیند خاکورزی، استفاده از قدرت حیوانات اهلی بود؛ این امر امکان ساخت تجهیزات با قابلیت حرکت جلو را فراهم کرد.
فرایند کاشت بذر به طور کلی به دو دسته‌بندی اصلی تقسیم می‌شود: خاکورزی اولیه و خاکورزی ثانویه.
خاکورزی اولیه شامل استفاده از ابزارهای مانند گاوآهن برگردان، گاوآهن اسکنه و گاوآهن دیسک می‌باشد. این روش به‌طور معمول با فشرده‌ترین شکل آن استفاده می‌شود و به عنوان نمادی برای پایان فصل زراعی و شروع فصل جدید عمل می‌کند. این روش تغییر چشمگیری را در منظره کشاورزی ایجاد می‌کند.
عملیات خاکورزی بعدی که برای آماده سازی بستر بذر استفاده می‌شود، به آن خاکورزی ثانویه معروف است.
همچنین، عملیاتی که منجر به اختلال در خاک در زمان کاشت، مدیریت و برداشت محصول می‌شود، خاکورزی سوم نامیده می‌شود.
اهداف خاکورزی
اهداف اصلی انواع خاکورزی شامل موارد زیر هستند: تهیه بستر مناسب برای رشد گیاهان، کنترل رقابت علف‌های هرز و بهبود وضعیت فیزیکی خاک.
عملیات خاکورزی می‌تواند منجر به از بین رفتن گیاهان بومی، علف‌های هرز و سایر گیاهان شود، اما در بیشتر موارد، نهایتاً به حذف، دفن یا ترکیب کودهای شیمیایی و باقیمانده‌های محصول در خاک می‌انجامد. در برخی موارد، این عملیات ممکن است فقط برای شل کردن، فشرده‌سازی یا تثبیت خاک باشد.
بنابراین، بهترین سیستم خاکورزی، عملی است که با کمترین هزینه نیروی کار و انرژی، این اهداف را بهبود می‌بخشد.
البته، تأثیر بر فرسایش خاک نیز باید در برنامه‌ریزی عملیات خاکورزی در نظر گرفته شود. انتخاب نوع خاکورزی برای آماده‌سازی بستر رشد در مناطق خشک تقریباً کاملاً بر اساس تأثیرات آن بر حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از رواناب سطحی و فرسایش صورت می‌گیرد.
یک تیم کشاورزی در منطقه مورد مطالعه، عملیات خاکورزی برای کنترل رشد علف‌های هرز در زمین‌هایی که برای کشت سورگوم (ذرت خوشه‌ای) استفاده شده بود، انجام دادند. در اراضی که خاکورزی انجام شده بود، عملکرد متوسط ۱۸.۵ بوشل در هکتار بدست آمد، در حالی که در زمین بدون خاکورزی، عملکرد فقط ۱۰.۸ بوشل در هر هکتار بود.
اصول و رویکردهای خاکورزی
خاکورزی بر اساس تعاملاتی میان عناصر مختلف خاک و گیاهان، فرآیندهای زیستی و فیزیکی در خاک و کاهش استفاده از مواد شیمیایی مضر در کشاورزی عمل می‌کند. اصول اصلی خاکورزی عبارتند از:
- حفظ سلامت خاک: از طریق افزایش تنوع زیستی خاک، جلوگیری از کاهش عمق خاک، حفظ تراکم و ساختار خاک.
- بهره‌وری بالا: با بهره‌برداری بهینه از منابع و افزایش بهره‌وری عناصر غذایی در خاک.
- کاهش وقوع آلودگی‌ها: با استفاده از روش‌های کنترل آفات و بیماری‌ها به صورت بیولوژیکی و مدیریت یکپارچه آب و نیتروژن.
- افزایش پایداری محصول: با توجه به تنوع کشت، انتخاب گونه‌های مقاوم و متناسب با شرایط خاک و اقلیم.
تاثیرات منفی خاکورزی مکرر بر روی خاک
ویژگی‌ها و شاخص‌های مختلفی وجود دارد که درباره کیفیت خاک اطلاعاتی ارائه می‌دهند، از جمله تراکم، نفوذپذیری، ظرفیت نگه‌داری آب، مواد آلی، و میزان حضور موجودات زنده مفید در خاک.
اما خاکورزی مکرر می‌تواند تأثیرات منفی بر روی تمامی این ویژگی‌ها داشته باشد.
زیرا با شکستن خاک، ساختار آن نابود می‌شود و رواناب سطحی و فرسایش خاک ایجاد می‌شود. همچنین، بدون وجود باقیمانده محصولات، ذرات خاک به راحتی جابجا می‌شوند و به سمت خارج حرکت می‌کنند. در واقع، مقدار از بین رفتن خاک در مزارع به طور مستقیم با ساختار خاک، میزان باقیمانده محصول در سطح خاک و عملکرد مرتبط است.
بنابراین، کشاورزان باید از تأثیرات ممکن منفی عملیات خاکورزی بر وضعیت خاک آگاه باشند و با توجه به فصل کشت و شرایط فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک، مدیریت مزرعه خود را انجام دهند.
