دام یا چهارپایان اهلی
دام یا چهارپایان اهلی، حیواناتی هستند که به منظور تأمین مواد غذایی، پوست، الیاف و خدمات دیگری نظیر حمل بار و کشاورزی در دسترس انسان قرار می‌گیرند. دام‌ها از طریق اهداف مختلفی مانند برهم‌کنش با محیط زیست، افزایش بهره‌وری، بهبود سطح رفاه حیوانات و کاهش هزینه‌های تولید، در اقتصاد جوامع مختلف نقش مهمی دارند.
دام یا چارپایان اهلی به عنوان حیواناتی که برای استفاده از منافع آنها توسط انسان نگهداری می‌شوند، در بسیاری از بخش‌های جهان نقش مهمی در زندگی انسان دارند. دام‌ها در حوزه‌های مختلفی از جمله صنعتی، کشاورزی، شیلات و حتی پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در این مقاله سعی می‌شود تا به معرفی دام‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اقتصادی در جوامع انسانی پرداخته شود.
دام‌ها به دلیل خصوصیات فیزیولوژیکی و زیستی خود از دیدگاه تأثیر بر اقتصاد و جامعه اهمیت زیادی دارند. برای مثال، گاوداری به عنوان یکی از شاخه‌های مهم کشاورزی در بسیاری از قسمت‌های جهان، به دلیل تأمین شیر و گوشت برای تأمین غذای مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین پرورش دام‌ها نیز به عنوان یکی از منابع اصلی درآمدی بسیاری از خانواده‌های روستایی محسوب می‌شود.
در صنعت دامداری، پرورش دام برای تولید گوشت، شیر، پوست، بافت، کود و دیگر محصولات از دام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای نگهداری و پرورش دام‌ها، نیاز به زمین‌های مرغوب، آب، غذا و تجهیزات دامپروری می‌باشد. به همین دلیل، برخورد با مسائلی مانند کمبود منابع طبیعی، نگهداری نامناسب دام‌ها، بیماری‌های دامی و سایر مشکلات می‌تواند تأثیرات شدیدی روی صنعت دامداری داشته باشد.
تاریخچه دامداری
تاریخچه دامداری به قدمت‌های بسیار قدیمی بازمی‌گردد. از آغاز تمدن‌های بشری، انسان‌ها با دام‌ها زندگی مشترک داشته‌اند. در آغاز، دام‌ها بیشتر به دلیل شکار و صید آنان توسط انسان‌ها استفاده می‌شده‌اند، اما با گذر زمان، دام‌ها به صورت مستقل نگهداری و تکثیر شده‌اند.
انواع دام
انواع دام‌ها به چندین دسته بندی تقسیم می‌شوند. به طور کلی، دام‌ها از نظر نحوه پرورش به دو دسته دام های سنتی و صنعتی تقسیم می‌شوند. در ادامه به معرفی برخی از این دسته‌بندی‌ها می‌پردازیم:
گاو: دامی است که بیشترین نقش را در تولید شیر و گوشت دارد و در بسیاری از مناطق جهان پرورش داده می‌شود. نژادهای مختلف گاو از جمله هلشتاین، جرسی، آیرشایر، لیموزین و سیمینتال در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
گوسفند: دامی است که در بسیاری از مناطق جهان، به عنوان منبع تأمین گوشت، شیر، الیاف و پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد. نژادهای مختلف گوسفند از جمله نژادهای بلوچی، لری، مغانی و رومانف در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
بز: دامی است که به منظور تأمین شیر، گوشت، الیاف و پوست در بسیاری از نقاط جهان پرورش داده می‌شود. بز‌های نژادهای مختلفی از جمله سانن، نوبی، آلپاین و بور، در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
اسب: دامی است که در بسیاری از مناطق جهان به عنوان منبع تأمین تولید گوشت، شیر و الیاف مورد استفاده قرار می‌گیرد، همچنین به عنوان سرویس دهنده بار، اسب سواری و ورزش مورد استفاده قرار می‌گیرد. نژادهای مختلف اسب از جمله آراب، ترکمن، پورتوریکو و کلدبلود در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
شتر: دامی است که در مناطق خشک و بیابانی، کویری و صحرایی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و به عنوان منبع تولید شیر و گوشت، پشم و الیاف مورد استفاده قرار می‌گیرد. نژادهای مختلف شتر از جمله شتر عربی، بکستر، بختیاری و برومند در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
طیور: به مجموعه‌ای از پرندگان مانند مرغ، بوقلمون، شترمرغ و اردک که برای تأمین گوشت، تخم‌مرغ و پر مورد استفاده قرار می‌گیرند، طیور گفته می‌شود. نژادهای مختلف این پرندگان در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
زنبورعسل: به منظور تولید عسل، کندو و محصولات همراه با آن، زنبورعسل در سراسر جهان پرورش داده می‌شود. نژادهای مختلف زنبورعسل از جمله ایتالیایی، کارنیولان، بوکفاست و سومونی در سراسر جهان پرورش داده می‌شوند.
در کنار این دام‌ها، دام‌های مثل الاغ، شیرخوارها و خزنده‌ها، نیز برای اهداف مختلفی مثل حمل بار و تأمین مواد غذایی در بسیاری از مناطق جهان پرورش داده می‌شوند.
اهلی کردن جانوران
تعریف دام در اکثر اوقات تنها به جانورانی که گوشت قرمز دارند بیان می‌شود. در زیر فهرستی از جانوران اهلی‌شده قرار دارد که در ایران فقط به تعدادی از آنها دام گفته می‌شود:
| جانور / نوع | وضعیت اهلی کردن | گونه‌های وحشی | اولین بار که اهلی شد | منطقه اهلی شدن برای اولین بار | استفاده تجاری امروز |
|---|---|---|---|---|---|
| آلپاکا پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | شترچه | بین ۵۰۰۰ پیش از میلاد و ۴۰۰۰ پیش از میلاد | آند (رشته‌کوه) | پشم |
| بنتنگ پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | بنتنگ | ناشناخته | جنوب شرق آسیا، جاوه | گوشت، شیر (خوراکی)، بارکشی |
| بوفالوی آمریکایی پستانداران، گیاه‌خواران | شیفته | ناشناخته | اواخر سده ۱۹ میلادی | آمریکای شمالی | گوشت، چرم |
| شتر پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | شتر یک‌کوهانه وحشی و شتر دوکوهانه | بین ۴۰۰۰ پیش از میلاد و ۱۴۰۰ پیش از میلاد | آسیا | سواری، باربری، گوشت، لبنیاتی، موی شتر |
| گربه پستانداران، گوشت‌خوار | اهلی | گربه‌وحشی آفریقایی | ۷۵۰۰ پیش از میلاد | خاور نزدیک | کنترل حیوانات موذی مثل موش، حیوان خانگی، گوشت |
| گاو پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | نیاگاو (منقرض) | ۶۰۰۰ پیش از میلاد | غرب آسیا، هند، آفریقای شمالی (?) | گوشت (گوشت گاو، خون)، لبنیاتی، چرم، بارکشی |
| گوزن پستانداران، گیاه‌خواران | شیفته | ناشناخته | ۱۹۷۰ | آمریکای شمالی [نیازمند منبع] | گوشت، چرم، شاخ، شاخ‌های مخملی |
| سگ پستانداران، همه‌چیزخوار | اهلی | گرگ | ۱۲۰۰۰ پیش از میلاد | بارکشی، پیام رسانی، شکار، تجسس، نگهبانی، گوشت | |
| خر پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | خر وحشی آفریقایی | ۴۰۰۰ پیش از میلاد | مصر | باربری، کشیدن کالاسکه یا گاری، سواری، گوشت، لبنیاتی |
| گیال پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | گااور | ناشناخته | جنوب شرق آسیا | گوشت، بارکشی |
| بز پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | بز کوهی | ۸۰۰۰ پیش از میلاد | غرب آسیا | لبنیاتی، گوشت، پشم، چرم، بارکشی |
| خوکچه هندی پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | Cavia tschudii | ۵۰۰۰ پیش از میلاد | آمریکای جنوبی | گوشت |
| اسب پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | اسب وحشی | ۴۰۰۰ پیش از میلاد | Eurasian Steppes | باربری ،سواری، لبنیات، گوشت، چهارپایان |
| لاما پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | گواناکو | ۳۵۰۰ پیش از میلاد | آند (رشته‌کوه) | بارکشی، سواری، گوشت، پشم |
| قاطر پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | ترکیب خرو اسب | باربری، سواری | ||
| خوک اهلی پستانداران، همه‌چیزخوار | اهلی | گراز | ۷۰۰۰ پیش از میلاد | ناحیه آناتولی شرقی | گوشت (گوشت خوک، بیکن و غیره)، چرم، حیوان خانگی، پژوهش |
| خرگوش پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | وحشی خرگوش | بین ۴۰۰–۹۰۰ پیش از میلاد | فرانسه | گوشت، خز، چرم، حیوان خانگی، پژوهش |
| گوزن شمالی پستانداران، گیاه‌خواران | نیمه‌اهلی | گوزن شمالی | ۳۰۰۰ پیش از میلاد | شمال روسیه | گوشت، چرم، شاخ، لبنیات، بارکشی، |
| گوسفند پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | Asiatic mouflon sheep | بین ۱۱۰۰۰ پیش از میلاد-۹۰۰۰ پیش از میلاد | غرب آسیا | پشم، لبنیاتی، چرم، گوشت (گوشت گوسفند، گوشت گوسفند) |
| گاومیش پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | گاومیش وحشی، (Arni) | ۴۰۰۰ پیش از میلاد | جنوب آسیا | بارکشی، گوشت، لبنیات |
| غژگاو پستانداران، گیاه‌خواران | اهلی | غژگاو | ۲۵۰۰ پیش از میلاد | تبت، نپال | گوشت، لبنیات، پشم، بارکشی، |
پرورش دام‌های اهلی
دام‌های اهلی به دو صورت سنتی و صنعتی پرورش داده می‌شوند. در دامداری سنتی، دام ها در فضاهای باز یا آزادانه و در شرایطی که شبیه به محیط طبیعی خود هستند، پرورش داده می‌شوند. در دامداری صنعتی نیز دام‌ها در فضاهای بسته و بهینه شده (مثل شالیزار‌ها، سوله‌ها و…) به منظور افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید و بهبود سطح رفاه دام‌ها پرورش داده می‌شوند.
استفاده از دام‌های اهلی در سطح جهانی به عنوان یک صنعت بسیار مهم و پرسود به شمار می‌رود و به دلیل برخی از مزایا و مخاطرات آن، مورد توجه قرار گرفته است. در این راستا، اصلاح ژنتیکی برخی از دام‌ها و استفاده از روش‌های نوین مانند نانوتکنولوژی و هوش مصنوعی نیز در دامداری صنعتی جهت افزایش بهره‌وری و کاهش مخاطرات به کار گرفته می‌شود.
دامداری، به عنوان یکی از بخش‌های مهم صنعت کشورها، علاوه بر تأمین موادغذایی و فرآورده‌های حاصل از دام‌ها، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی نیز به همراه دارد.
همچنین، دامداری می‌تواند به عنوان یک راه حل برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و تأمین امنیت غذایی جهان نیز مطرح شود. به عنوان مثال، با افزایش بهره‌وری در پرورش دام‌ها، می‌توان به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای (به دلیل کاهش نیاز به استفاده از زمین و منابع آب) و تأمین غذای کافی و اقتصادی برای جمعیت جهان کمک کرد.
با این حال، دامداری نیز همراه با چالش‌هایی مانند شیوع بیماری‌های طبیعی و پیدایش بیماری‌های جدید، آلودگی زیست محیطی و کمبود منابع آب مواجه است. اما با انجام تحقیقات و توسعه فناوری‌های جدید، می‌توان به دامداری پایدار و با کیفیتی دست یافت.
در نهایت، دامداری به عنوان یک صنعت بسیار حیاتی، نقش مهمی در تأمین مواد غذایی و اقتصاد کشورها دارد و با توجه به روند رو به رشد جمعیت جهان، نیاز به توسعه این صنعت در آینده نیز بسیار احساس می‌شود.
